This post is also available in:
English
Tái tư duy du lịch văn hóa sau 30 năm phát triển: từ “văn hóa đỉnh cao” đến trải nghiệm đồng sáng tạo, từ không gian vật lý đến thực tế mở rộng. Bài viết phân tích sâu các bước chuyển học thuật và đề xuất cách tiếp cận mới cho tương lai bền vững.
Từ Một Cuốn Sách đến Một Diễn Ngôn Học Thuật Mở
Trong bối cảnh các trật tự văn hóa và du lịch toàn cầu bị thách thức bởi đại dịch, địa chính trị và chuyển dịch công nghệ, cuốn sách Rethinking Cultural Tourism ra đời như một phản ứng học thuật cần thiết nhằm đánh giá lại tiến trình ba thập kỷ phát triển của du lịch văn hóa. Thay vì chỉ đơn thuần là một ấn phẩm học thuật, cuốn sách là sự tổng hợp sâu sắc từ dự án ATLAS Cultural Tourism bắt đầu năm 1991 đến sáng kiến Smart Culture do Liên minh châu Âu tài trợ. Sự kiện ra mắt sách – một hội thảo trực tuyến quy mô toàn cầu – không chỉ là nơi giới thiệu nội dung, mà còn là điểm hội tụ của tư tưởng, tranh luận và hướng đi mới cho lĩnh vực du lịch văn hóa trong tương lai.
Tiến hóa của Du lịch Văn hóa trong Không gian Lai Hóa
Lịch sử phát triển của du lịch văn hóa gắn liền với sự thay đổi trong cách hiểu về “văn hóa”. Văn hóa 1.0 đại diện cho quan niệm truyền thống, xem văn hóa là công cụ giáo dục và chuẩn mực hóa hành vi thông qua việc chiêm ngưỡng nghệ thuật đỉnh cao. Tuy nhiên, từ cuối thế kỷ XX, dưới ảnh hưởng của toàn cầu hóa và phát triển kinh tế, văn hóa 2.0 bắt đầu chiếm lĩnh – nơi văn hóa trở thành công cụ phát triển và một động lực kinh tế địa phương.
Sự xuất hiện của văn hóa 3.0 đánh dấu sự dịch chuyển sang tư duy đồng sáng tạo, nơi du khách không còn là người tiếp nhận thụ động mà trở thành tác nhân tích cực tạo nên trải nghiệm văn hóa. Ở đây, sự giao thoa giữa nghệ thuật, công nghệ và đời sống hàng ngày mở rộng phạm vi du lịch văn hóa sang các không gian phi truyền thống. Văn hóa 4.0 – đặc trưng bởi sự tích hợp không gian vật lý và kỹ thuật số, thực tế ảo và thực tế tăng cường – đã tạo nên một thời đại “bất định nhưng đầy tiềm năng” của du lịch văn hóa số hóa và phân mảnh.
Từ Văn hóa đến Cảm xúc
Song song với tiến trình lịch sử của ngành, tư tưởng học thuật cũng trải qua các “bước chuyển” quan trọng. Từ bước chuyển văn hóa vào thập niên 1980, nhấn mạnh vai trò trung tâm của văn hóa trong mọi khía cạnh xã hội, đến bước chuyển di động, phản ánh sự toàn cầu hóa trong di chuyển và sự biến đổi vai trò của du khách. Sau đó là bước chuyển trình diễn, cho thấy du lịch là một quá trình biểu hiện, không chỉ là sự tiêu dùng không gian mà còn là sự trình diễn vai trò cá nhân trong môi trường đó.
Bước chuyển sáng tạo và quản lý mở ra cách tiếp cận mới: du lịch không chỉ khám phá mà còn kiến tạo; vai trò của các “curators” không còn gói gọn trong bảo tàng mà mở rộng ra toàn bộ không gian đô thị. Cuối cùng, bước chuyển cảm xúc nổi lên như một làn sóng mới, khẳng định tầm quan trọng của tính cá nhân hóa, sự gắn bó cảm xúc và sự cảm thụ trong các trải nghiệm văn hóa.
Một Cách tiếp cận Thế hệ thứ ba
Trước sự phức tạp gia tăng, lý thuyết thực hành được áp dụng như một công cụ để giải cấu trúc các định nghĩa cứng nhắc và khám phá các thực hành du lịch văn hóa đa dạng. Không còn tập trung vào hồ sơ du khách hay điểm đến, cách tiếp cận này nhấn mạnh vào tương tác xã hội, chuỗi nghi lễ, và bối cảnh của hành vi. Khái niệm “sôi nổi tập thể” (collective effervescence) được xem là yếu tố kích thích việc lặp lại các trải nghiệm văn hóa, góp phần định hình hành vi du lịch đương đại.
Mô hình lý thuyết này không chỉ giúp hiểu các thực hành “mới” như khám phá nghệ thuật đường phố, tham gia workshop địa phương, hay trở thành du khách trong thành phố mình đang sống, mà còn đặt lại câu hỏi: điều gì khiến một trải nghiệm được xem là “du lịch văn hóa”? Tranh luận xung quanh tính hợp lệ của các thực hành như du lịch ẩm thực, tôn giáo hay nghệ thuật đương đại cho thấy sự cần thiết của một khung phân loại linh hoạt và bao trùm hơn.
Định nghĩa, Dữ liệu và Đồng sáng tạo
Dù đạt được nhiều thành tựu, lĩnh vực du lịch văn hóa vẫn đối mặt với nhiều bất cập. Việc thiếu một định nghĩa được chấp nhận rộng rãi khiến các thảo luận học thuật dễ rơi vào mơ hồ, trong khi giới thực hành lại thiếu công cụ đo lường rõ ràng. Các số liệu thống kê hiện nay thường không phản ánh đúng thực tế, như trường hợp Venice – nơi 80% du khách không tham gia hoạt động văn hóa theo nghĩa truyền thống.
Đồng sáng tạo – dù là xu thế nổi bật – vẫn bị sử dụng một cách lỏng lẻo và thiếu kiểm chứng. Mức độ tham gia của du khách vào quá trình tạo ra giá trị văn hóa không phải lúc nào cũng cao, đặc biệt trong bối cảnh tiêu dùng kỹ thuật số. Một nghịch lý thú vị là nhóm khách cao tuổi lại có xu hướng tham gia đồng sáng tạo nhiều hơn thế hệ millennial.
Thêm vào đó, các yếu tố như “không khí” (atmosphere) và “sự sôi động” (buzz) – dù có ảnh hưởng rõ rệt đến trải nghiệm – vẫn là những khái niệm khó nắm bắt và chưa được nghiên cứu thấu đáo. Trong khi đó, các tổ chức văn hóa phải thích ứng với hình thức số hóa, tìm cách tồn tại trong thế giới không gian lai hóa nơi du khách có thể “truy cập bảo tàng” từ chính phòng khách của mình.
Phá vỡ rào cản, mở rộng ranh giới
Cuốn sách nhấn mạnh nhu cầu cấp thiết về một “cách tiếp cận thực hành thế hệ thứ ba” – nơi các ranh giới giữa tác nhân và cấu trúc, nhà sản xuất và người tiêu dùng, không gian vật lý và kỹ thuật số dần bị xóa mờ. Hướng tiếp cận này giúp mở rộng khái niệm du lịch văn hóa, bao trùm cả những thực hành từng bị xem là “ngoại vi” như mua sắm sáng tạo, tương tác xã hội trong không gian nghệ thuật, hay thậm chí là tạo meme văn hóa trên mạng xã hội.
Một trong những đóng góp quan trọng nhất của cuốn sách là khả năng kết nối – đóng vai trò như một “cầu nối” giữa ngành văn hóa và du lịch, hai lĩnh vực vốn vận hành theo logic khác nhau. Nếu được vận dụng tốt, cách tiếp cận này có thể giúp khai phá tiềm năng hiệp lực (synergy), nâng cao hiệu quả và tính bền vững của các chính sách và hoạt động thực tiễn trong cả hai lĩnh vực.
Một lĩnh vực đang tái định hình
Rethinking Cultural Tourism không đơn thuần là một cuốn sách, mà là một tuyên ngôn học thuật mở. Trong bối cảnh mà các định nghĩa truyền thống trở nên không còn đủ mạnh để bao hàm sự đa dạng và phức tạp của các thực hành mới, cuốn sách đã chỉ ra con đường tái tư duy. Từ lịch sử ba thập kỷ cho đến các hàm ý lý thuyết, nó không chỉ cung cấp công cụ phân tích, mà còn khơi gợi cảm hứng tư duy cho thế hệ học giả, nhà hoạch định chính sách và người thực hành tiếp theo.
Du lịch văn hóa – nếu được hiểu đúng và vận dụng đúng – không phải là khái niệm đã lỗi thời, mà là một không gian tư duy mở, nơi con người, công nghệ và văn hóa cùng hội tụ để tái định hình trải nghiệm, giá trị và nhận thức trong thế kỷ XXI.
